Jahr: 2019

Continue reading Szkolnictwo wyższe i działalność badawczo-rozwojowa (de)

Szkolnictwo wyższe i działalność badawczo-rozwojowa (de)

Działalność badawczo-rozwojowa prowadzona jest w oparciu o środki z różnych źródeł, przy czym istotny jest znaczny udział podmiotów gospodarczych. W województwie kujawsko-pomorskim 36,1% nakładów województwa pochodzi z budżetu państwa (w kraju 57,7%), a 58,6% to nakłady podmiotów gospodarczych (w kraju 26,0%). Stosunkowo mały udział nakładów wykazują placówki naukowe PAN i jednostki badawczo-rozwojowe oraz organizacje międzynarodowe i instytucje zagraniczne.

Istotne znaczenie dla regionu ma zwiększenie dostępności do kształcenia na wszystkich poziomach oraz uzyskanie i poprawa kwalifikacji mieszkańców zgodnych z potrzebami rynku pracy.

SZKOŁY WYŻSZE

Na terenie województwa działają 2 ośrodki akademickie, o przeciętnym w skali kraju potencjale w zakresie możliwości kształcenia (mierzonym liczbą miejsc, kierunków studiów i poziomem kadry naukowej): w Toruniu działa największy w Polsce północnej Uniwersytet Mikołaja Kopernika, w Bydgoszczy Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego i Akademia Muzyczna oraz Collegium Medicum UMK.

Poza ośrodkami stołecznymi w ostatnich latach ma miejsce dynamiczny rozwój różnego rodzaju ośrodków kształcenia wyższego, w tym głównie punktów i oddziałów zamiejscowych uczelni.

Szkoły wyższe równolegle z działalnością dydaktyczną prowadzą działalność naukowo-badawczą i wdrożeniową. Działalność naukowo-badawczą, zwłaszcza studia regionalno-historyczne, prowadzą także towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne, a w ród nich także Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe i Włocławskie Towarzystwo Naukowe oraz stowarzyszenia regionalne.

DZIAŁALNOŚĆ BADAWCZO-ROZWOJOWA

W regionie istnieją również placówki badawcze i badawczo-wdrożeniowe funkcjonujące w strukturze Polskiej Akademii Nauk, instytutów resortowych, zwłaszcza Ministerstwa Rolnictwa.

W Toruniu mają swe siedziby m.in. placówki Polskiej Akademii Nauk: Pracownia Astrofizyki Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika, Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu Instytutu Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego, a także Pracownia Zagospodarowania Turystycznego Instytutu Turystyki, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Urządzeń Sterowania Napędów, Instytut Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych Metalchem, Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii UMK.

W Bydgoszczy podobną działalność prowadzą: Regionalne Centrum Innowacji przy UTP, Zakład Badawczy Przemysłu Piekarskiego, Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego, Instytut Wdrożeń Technicznych, Instytut Ziemniaka, Oddział Instytutu Weterynarii.

Bardzo ważną rolę spełniają w regionie placówki działające w strukturze instytutów związanych z rolnictwem, stacje doświadczalne hodowli, oceny odmian roślin (Kowróz powiat toruński, Głodowo powiat lipnowski, Głębokie i Polanowice powiat inowrocławski, Sobiejuchy powiat żniński, Chrząstkowo powiat nakielski), zakłady doświadczalne Instytutu Zootechniki (np. w Mełnie powiat grudziądzki, Kołudzie Wielkiej powiat inowrocławski), ośrodki doradztwa rolniczego w Minikowie, Zarzeczewie i w Przysieku k. Torunia. Własną działalność badawczo-rozwojową prowadzą także niektóre zakłady produkcyjne w województwie, takie jak: Anwil S.A. we Włocławku, Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych w Toruniu, Telefonia Kabel w Bydgoszczy oraz Lucent Technologies w Bydgoszczy.

Finansowanie działalności innowacyjnej w przemyśle województwa kujawsko-pomorskiego opiera się głównie na środkach własnych i kredytach bankowych, środki pochodzące z innych źródeł mają drugorzędne znaczenie.

Elementem potencjału innowacyjnego regionu jest skłonność przedsiębiorców do podejmowania działań innowacyjnych. Za najważniejsze czynniki wpływające na innowacyjność można uznać:

  • poziom i zakres wykształcenia oraz doświadczenie zawodowe przedsiębiorców, 

  • system zachęt finansowych do podejmowania ryzyka w gospodarce,

  • system dyfuzji osiągnięć naukowych do gospodarki.  

Źródło:
 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Kujawsko-Pomorskiego do 2015 roku (Toruń 2004) 

WYKAZ SZKÓŁ WYŻSZYCH W KUJAWSKO-POMORSKIEM

TORUŃ
Wyższe uczelnie państwowe:

Wyższe uczelnie prywatne:

BYDGOSZCZ
Wyższe uczelnie państwowe:

Wyższe uczelnie prywatne:

WŁOCŁAWEK
Wyższe uczelnie państwowe:

Wyższe uczelnie prywatne:

GRUDZIĄDZ
Wyższe uczelnie prywatne:

INOWROCŁAW
Wyższe uczelnie prywatne:

BRODNICA
Wyższe uczelnie prywatne:

ŚWIECIE
Wyższe uczelnie prywatne:

TUCHOLA
Wyższe uczelnie prywatne:

Ostatnia aktualizacja: grudzień 2015 r.

Więcej o: Gospodarka – kluczowe sektory (de)

Gospodarka – kluczowe sektory (de)

Odnawialne źródła energii (OZE)

Możliwość eksploatacji ekologicznych źródeł energii jest szansą dla regionu na zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego i stwarza możlliwość poprawy zaopatrzenia w energię terenów o słabo rozwiniętej infrastrukturze energetycznej. Powstawanie w województwie nowych inwestycji w zakresie odnawialnych źródeł energii (OZE) może przyczynić się również do redukcji emisji CO2 oraz wpłynąć na oszczędność energii i zwiększenie efektywności energetycznej.

(Zgodnie z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady z 2009 r. o promocji stosowania energii odnawialnej, stanowiącą część pakietu klimatyczno-energetycznego, Polska została zobowiązana do wytworzenia 15% energii ze źródeł odnawialnych do 2020 r.)

Potencjał naturalny województwa stwarza dogodne warunki dla rozwoju energetyki odnawialnej. Obszar Kujaw i Pomorza położony jest w około 80% w dorzeczu Wisły. Duże znaczenie dla regionalnej energetyki mają: elektrownia na Wiśle we Włocławku o mocy 162 MW, zapora na Zalewie Koronowskim, zapory Smukała i Tryszczyn na Brdzie oraz zapory Gródek i Żur na Wdzie.

Dynamika rozwoju OZE w regionie
Jeśli chodzi o dynamikę rozwoju OZE, Kujawsko-Pomorskie posiada najwększą ilość instalacji wiatrowych w Polsce. Zgodnie danymi Urzędu Regulacji Energetyki (URE), na 1039 funkcjonujących w Polsce jednostek elektrowni wiatrowych o łącznej mocy 4582.032 MW (marzec 2016), 274 turbiny wiatrowe zlokalizowane są w Kujawsko-Pomorskiem, a ich moc w sumie wynosi 517.079 MW.
Według danych URE  (marzec 2016) w Kujawsko-Pomorskiem znajdują się w sumie 52 elektrownie wodne (łączna moc 211.121 MW), co plasuje region na 6 miejscu w kraju. Oprócz tego województwo zajmuje 8 lokatę wśród polskich regionów pod wzlędem ilości aktywnych biogazowni – funkcjonuje tu 16 elektrowni biogazowych (o mocy w sumie 15.037 MW).  
 
Rodzaje i ilości OZE w Kujawsko-Pomorskiem

Źródło: Opracowanie własne K-P COI w oparciu o Mapę odnawialnych źródeł energii Urzędu Regulacji Energetyki (URE), stan na 30.03.2016 r.

Interaktywna Mapa odnawialnych źródeł energii, opracowana przez URE, dostępna tutaj

Oprac. M. Ryłow K-P COI

Sektor BPO

Sektory wysokiej szansy BPO

Znaczna ilość firm przedstawicieli sektora w regionie:

  • Nokia (d. Alcatel-Lucent) , Bydgoszcz (IT)
  • Atos IT Services, Bydgoszcz (IT)
  • Teleplan International, Bydgoszcz (IT)
  • Mobica Ltd., Bydgoszcz, (IT)
  • Bazy i Systemy Bankowe, Bydgoszcz (IT)
  • iQor (d. Jabil), Bydgoszcz, (AMS)
  • BPH Centrum Korporacyjne, Bydgoszcz (F&A)
  • Centrum Operacyjne Grupa Banku Pocztowego, Bydgoszcz,( F&A)
  • Centrum Przetwarzania Dokumentów – Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczta Polska, Bydgoszcz (F&A)
  • Genesys, Bydgoszcz (IT)
  • Asseco, Bydgoszcz (IT)
  • SDL Bydgoszcz (IT)
  • Sunrise System, Bydgoszcz (IT)
  • Centrum Obsługi Biznesu, Bydgoszcz (Call Center)
  • Eniro Polska, Bydgoszcz (Call Center)
  • Makromedia, Bydgoszcz (Call Center)
  • Media System, Bydgoszcz (Call Center)
  • Bibby, Bydgoszcz (F&A)
  • OpusCapita, Toruń (F&A)
  • Telmon, Toruń (Call Center)
  • Atos, Toruń (IT)
  • Grant Thornton Toruń (HR, F&A) 
  • Contact Centre, Toruń (Call Center)
  • Grupa Allegro, Toruń (IT)
  • Cyfrowy Polsat, Toruń (Call Center)
  • Manpower, Toruń (HR)
  • Randstad, Toruń (HR)
  • CDTP, Toruń (Call Center) 

Duży potencjał dostępności oferty inwestycyjnej w sektorze BPO, istniejącej oraz planowanej:

  • Istniejąca powierzchnia: Bydgoszcz – ponad 40 tys.m2; Toruń – ponad 30 tys. m2
  • Planowana powierzchnia: Bydgoszcz – ponad 50 tys.m2; Toruń – ok. 10 tys. m2
  • Wysoki odsetek dostępnej rzeczywistej powierzchni biurowej widoczny zwłaszcza w Bydgoszczy

Dogodna lokalizacja z punktu widzenia układu drogowo – kolejowego: 
strategiczne położenie w centrum kraju, na splocie ważnych szlaków drogowych i kolejowych, z dostępem do międzynarodowego lotniska w Bydgoszczy oraz do lądowisk i lotnisk cywilnych w obu miastach i w ich okolicach, gęsta sieć kolejowa i dróg krajowych, autostrada A1



Dobra znajomość języków obcych wśród studentów uczytelni bydgoskich i toruńskich (język angielski  80,4 %, język niemiecki 40,3 %)  

Wyraźna obecność konurbacji bydgosko-toruńskiej w branżowych raportach jako „wschodzącej gwiazdy” sektora BPO

Działania na rzecz poprawy jakości usług w dziedzinie komunikacji publicznej na obszarze konurbacji bydgosko – toruńskiej (bilet aglomeracyjny BiT City, budowa szybkiej kolei pomiędzy Bydgoszczą a Toruniem BiT City) 

Możliwość uzyskania  pomocy finansowej/publicznej w ramach inwestycji w sektor BPO w regionie m.in.:

  • W ramach Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Obszar PSSE w Kujawsko-Pomorskiem obejmuje 736,2711 ha, ponad połowę wszystkich terenów jakimi PSSE dysponuje w czterech regionach Polski
  • Zwolnienia z podatku od nieruchomości
  • Dofinasowania w ramach PO-IG Wsparcie inwestycji w sektorze usług nowoczesnych usług

Potencjał dydaktyczny uczelni wyższych, pozwalający na realizację programów nauczania w ścisłym powiązaniu z potrzebami sektora BPO

Wysoka elastyczność uczelni prywatnych w zakresie dostosowywania programów nauczania pod kątem rynku pracy

Znaczna mobilność mieszkańców w zakresie poruszania się w obrębie konurbacji bydgosko – toruńskiej

Niższe koszty pracy w regionie jako determinanta atrakcyjności inwestycyjnej  

Dostępność zasobów pracy warunkowana relatywnie wysoką stopą bezrobocia; systematycznie rosnącym poziomem wykształcenia młodych ludzi; dostępnością pracowników dla branży BPO 

Znaczący potencjał dla rozwoju rynku powierzchni biurowych  

Rosnący standard życia, bogata oferta kulturalno – rozrywkowa, tzw. sfera after work

Polityka lokalnych władz ukierunkowana na tworzenie dogodnych warunków do funkcjonowania branży BPO w regionie  

Oprac. C.Buczyński, K-P COIE

Sektor chemiczny

Wiodąca rola województwa w przemyśle chemicznym:

  • 4 miejsce w kraju w produkcji nawozów azotowych (15%).
  • 11% udział w krajowej wartości produkcji sprzedanej.
  • Ponad 20% krajowej wartości produkcji sprzedanej przemysłu celulozowo-papierniczego.
  • Innowacyjność firm w regionie: duża liczba patentów i świadectw ochronnychna wzory użytkowe.
  • Dostępność do wykwalifikowanej kadry, zdobywającej wykształcenie w regionalnych uczelniach posiadających wydziały o profilu chemicznym (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy).
  • Znacząca ilość przedsiębiorstw działających w sektorze, potencjalnych poddostawcówi kooperantów:
    • Zakłady Azotowe ANWIL S.A. we Włocławku
    • ELANA S.A. w Toruniu (wchodzi w skład GP Boryszew SA)
    • Soda Polska Ciech SA należaca do grupy CIECH (w skład wchodzą byłe Janikowskie Zakłady Sodowe JANIKOSODA S.A. z Inowrocławia oraz Inowrocławskie Zakłady Chemiczne SODA MĄTWY S.A.).
    • Inowrocławskie Kopalnie Soli SOLINO S.A. Inowrocław (Grupa ORLEN)
    • „Infrastruktura Kapuściska S.A.” (byłe zakłady chemiczne ZACHEM S.A. w Bydgoszczy w upadłości likwidacyjnej, obecnie należące do: Grupa Chemiczna Ciech SA)
    • Rhodia Polyamide Polska Sp. z o.o. (Grupa Solvay), Włocławek
    • KEMIRA Świecie Sp. z o.o. Świecie n/Wisłąo Mondi Świecie S.A. Świecie n/Wisłą
    • Unilever Polska SA, Bydgoszcz
    • Zakłady Chemiczne ,,NITRO-CHEM” S.A. w Bydgoszczy
    • Indorama Ventures Poland Sp. z o.o. we Włocławku
    • Plastica sp. z o.o., we Frydrychowie, gmina Kowalewo Pomorskie
    • Hanplast sp. z o.o. w Bydgoszczy
  • Przeciętne wynagrodzenie w sektorze chemicznym niższe niż średnie krajowe
  • Wykwalifikowana kadra pracownicza: szkoły wyższe o profilu chemicznym(Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy)
  • Zaplecze naukowo-badawcze: Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników w Toruniu

Sektor elektromaszynowy

  • Znaczący udział firm województwa w eksporcie (ok. 20%)
  • Duża baza firm z sektora elektromaszynowego, potencjalnych poddostawców i kooperantów:
    • Apator S.A, Toruń
    • PESA Bydgoszcz SA
    • Przedsiębiorstwo Hydrauliki Siłowej HYDROTOR SA w Tucholi
    • Ośrodek Badawczo Rozwojowy Urządzeń Sterowania Napędów w Toruniu
    • Zakład Mechaniczny ZNTK SKRAW-MECH Sp. z o.o. w Bydgoszczy
    • Zakład Produkcyjno-Usługowy EKOPARTNER Sp. z o.o. w Bydgoszczy
    • TOWIMOR S.A. w Toruniu
    • Bydgoskie Zakłady Elektromechaniczne BELMA S.A. w Bydgoszczy
    • Elektromontaż-Toruń Sp. z o.o. w Toruniu
    • Fabryka Obrabiarek do Drewna FOD Sp. z o.o. w Bydgoszczy
    • FAMOR SA w Bydgoszczy
    • HYDRO-VACUUM S.A. w Grudziądzu
    • INOFAMA S.A. w Inowrocławiu
    • SCLICAN Sp. z o. o. w Bydgoszczy
    • PIAP-OBRUSN w Toruniu
  • Zaplecze naukowo-badawcze: szkoły wyższe z wydziałami o profiluelektrotechnicznym:
    • Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Kazimierza Wielkiegow Bydgoszczy,
    • instytuty naukowo-badawcze: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy, Placówki Polskiej Akademii Nauk
  • Zachęty dla inwestorów: zwolnienia inwestycyjne w Bydgoszczy, Toruniu, Grudziądzu, Inowrocławiu i wielu gminach

Sektor spożywczy

Wiodąca rola regionu w przemyśle spożywczym (przetwórstwo rolno-spożywcze):

  • jeden z czołowych dostawców żywności na rynku krajowym
  • wiodący producent cukru
  • wiodący producent oleju (19,7% wartości krajowej produkcji sprzedanej)
  • istnienie znanych marek własnych: olej z Kruszwicy, pierniki z Kopernika
  • potencjał naukowo-badawczy regionu:
    • Uniwersytet Technologiczno-Przemysłowy w Bydgoszczy: Wydział Zootechniczny; Wydział Rolniczy, kierunek Technologia żywności i żywienie człowieka
    • Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu: Wydział Biologii i Nauk o Ziemi,
    • Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy: Instytut Biologii i Ochrony Środowiska, Instytut Mechaniki Środowiska i Informatyki Stosowanej

Przykłady przedsiębiorstw prowadzących działalność w sektorze:

  • Krajowa Spółka Cukrowa S.A., Toruń
  • Nord Zucker Polska, Chełmża
  • CEREAL PARTNERS POLAND TORUŃ-PACIFIC Sp. z o. o., Toruń
  • Delecta (Grupa Orkla), Włocławek
  • Zakłady Przetwórstwa Cykoria S.A., Wierzchosławice
  • Frosta sp. z o.o., Bydgoszcz
  • Fabryka cukiernicza Kopernik S.A., Toruń
  • JUTRZENKA Colian sp. z o.o., Bydgoszcz
  • Zakłady Tłuszczowe Kruszwica S.A., Kruszwica
  • Drobex sp. z o.o., Solec Kujawski
  • Gzella Sp. z o.o., Osie
  • Zakłady Mięsne Nove, Nowe
  • Spółdzielnia Mleczarska Rotr, Rypin
  • Proszkownia Mleka sp. z o.o, Piotrków Kujawski
  • Cargill Poland Sp. z o.o. w Brzozowie, Osnowie k. Chełmna i w Świeciu
  • Stovit Group sp. z o.o., Bydgoszcz
  • Zakłady Mięsne Viando sp. z o.o., Radejowice k. Inoworcławia
  • Bonduelle Polska SA, Gniewkowo
  • Cykoria SA, Wierzchosławice
Więcej o: Przedsiębiorczość w regionie (de)

Przedsiębiorczość w regionie (de)

Największe firmy w Województwie Kujawsko-Pomorskim

Źródło: opracowanie własne w oparciu o listę 2000 dziennika “Rzeczpospolita” z 2015 r.

Liczba przedsiębiorstw w Kujawsko-Pomorskiem

Źródło:

  1. Biuletyn statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego IV kwartał 2014 r. Bydgoszcz luty 2015
  2. Biuletyn statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego IV kwartał 2015 r. Bydgoszcz luty 2016
  3. Biuletyn statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego IV kwartał 2016 r. Bydgoszcz luty 2017
  4. Biuletyn statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego IV kwartał 2016 r. Bydgoszcz luty 2018
Więcej o: Poziom wynagrodzeń  (de)

Poziom wynagrodzeń (de)

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw wg. branż

Źródło: Urząd Statystyczny w Bydgoszczy; Komunikat o sytuacji społeczno – gospodarczej województwa kujawsko-pomorskiego w listopadzie 2018 r, Bydgoszcz, styczeń 2019 r.

Oprac. M. Ryłow COI WK-P

Więcej o: Ważniejsze dane statystyczne odnośnie regionalnego rynku pracy (de)

Ważniejsze dane statystyczne odnośnie regionalnego rynku pracy (de)

Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w województwie kujawsko-pomorskim w grudniu 2018 r. ukształtowało się na poziomie 258,6 tys. osób, tj. o 0,8 % wyższym niż przed rokiem. 


Stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 8,8 %, tj. 1,1 p. proc. mniej niż przed rokiem.

W końcu grudnia 2018 r. liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy województwa kujawsko-pomorskiego wyniosła 72,7 tys. osób i była o 8,9 tys. osób mniejsza niż w grudniu 2017 r. (o 10,9 %) i o 1,6 tys. osób większa (o 2,3 %) niż w listopadzie 2018 r.  Kobiety stanowiły 60,9 % ogółu zarejestrowanych bezrobotnych (przed rokiem 59,9 %).

Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie kujawsko-pomorskim w końcu listopada 2018 r. ukształtowała się na poziomie 8,8 %  (w kraju była niższa o 3,0 p. proc.). 
W stosunku do grudnia 2017 r. była niższa o 1,1 p. proc., a w porównaniu z listopadem 2018 r. była wyższa o 0,2 p. proc.. Kujawsko-Pomorskie nadal znajdowało się wśród województw o najwyższej stopie bezrobocia, zaraz po warmińsko-mazurskim (10,4 %) oraz na równi z województwem podkarpackim. Najniższą stopę bezrobocia odnotowano w województwie wielkopolskim (3,1 %).

W województwie kujawsko-pomorskim do powiatów o najwyższej stopie bezrobocia w grudniu 2018 nadal należały powiaty:  radziejowski (16,9 % wobec 18,4 % w grudniu  2017 r.), lipnowski (16,7 % wobec 17,8 %) oraz włocławski (16,0% wobec 18,5%), a o najniższej Bydgoszcz (3,6 %, wobec 3,9%) oraz Toruń (4,8%, wobec 5,2 % przed rokiem). W skali roku stopa bezrobocia zmniejszyła się we wszystkich powiatach, w największym stopniu w powiecie włocławskim (2,5 p.proc.) oraz we Włocławku (o 2,4 p.proc.). 

W grudniu 2018 r. w powiatowych urzędach pracy zarejestrowano 9,8 tys. osób bezrobotnych, tj. o 13,5% mniej niż przed rokiem, i o 0,2% mniej niż w listopadzie 2018 r. 



Źródło: Urząd Statystyczny w Bydgoszczy; Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa kujawsko-pomorskiego w grudniu 2018 r., Bydgoszcz luty 2019 r. 
 
Oprac. M. Ryłow K-P COI

Więcej o: Liczba ludności (de)

Liczba ludności (de)

Źródło:
    1. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy; Biuletyn statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego za III kw. 2017 r., Bydgoszcz, marzec 2017
    2. Urząd Statystyczny w Bydgoszczy; Biuletyn statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego za III kw. 2018 r., Bydgoszcz, listopad 2018.

Oprac. M. Ryłow  K-P COI